مدارا در خانواده در سیره نبوی

---

از عوامل مهم تحکیم پایه‌های خانواده و تداوم زندگی، عشق، محبت و گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده و مدارا با آنان است، از سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خوبی برمی‌آید که زندگی با صبر، عفو و گذشت از خطاهای یکدیگر پایدار می‌ماند، آن حضرت همان گونه که در برخورد با دشمنان و معاندان با رفق و مدارا رفتار می‌کرد، در خانه و خانواده به آن اهمیت بیشتری می‌داد در این نوشته مدارای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خانواده در دو بخش قولی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱ - مدارا در لغت و اصطلاح

---

مدارا در لغت به معنی ملاطفت و نرمی و پنهان کردن کینه و عداوت در مقابل رقیب است؛
اما در اصطلاح به معنی بذل دنیا به خاطر مصلحت دنیا و یا مصلحت دین و یا هر دوی اینهاست.
اما معنای عرفی آن عبارت است از اینکه در مقابل بدی‌ها و ناملایمات دیگران از خود ملایمت و ملاطفت و گذشت نشان دهیم.

۲ - مدارا در خانواده در گفتار نبوی

---

کانون ‌خانواده از نهادهای مهم اجتماعی است که اساس و سنگ بنای جامعه را تشکیل می‌دهد، اسلام اهمیت زیادی به جایگاه خانواده در جامعه قائل شده و سفارش‌های فراوانی بر تحکیم و تشیید مبانی آن از جانب معصومین (علیه‌السّلام) صورت گرفته است.همان‌ گونه که اعمال پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تمام ابعاد زندگی الگوی مسلمانان است، شیوه رفتارش در خانه نیز برای پیروانش اسوه است.

۲.۱ - عوامل تحکیم خانواده

از عوامل مهم تحکیم پایه‌های خانواده و تداوم زندگی، عشق، محبت و گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده و مدارا با آنان است.
از سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خوبی برمی‌آید که زندگی با صبر، عفو و گذشت از خطاهای یکدیگر پایدار می‌ماند، آن حضرت همان گونه که در برخورد با دشمنان و معاندان با رفق و مدارا رفتار می‌کرد، در خانه و خانواده به آن اهمیت بیشتری می‌داد در این نوشته مدارای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خانواده در دو بخش قولی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۲.۲ - عشق به همسر و نماز در کنار هم

از منظر قرآن و روایات خانواده بر پایه محبت و مودت استوار است، آن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) محبت و عشق به همسر را در کنار عشق به نماز قرارداده، می‌فرماید: «حُبّب الی من الدنیا: النساء، و الطیب، و جعل قرّة عینی فی الصلاة؛ از دنیا سه چیز محبوب من است، عطر و زن و اما آرامش و شادابی چشمان من در نماز است، این زیباترین جمله در مورد همسر است.»

۲.۳ - توصیه به مدارا و صبر

مواجهه با مشکلات و سختی‌ها و کمبودهای مادی و معنوی ممکن است باعث ناراحتی‌هایی در زندگی شود و یا اشتباهات و خطاهایی از یکی از زن و شوهر سر بزند، اگر زندگی بر پایه‌ی محبت استوار باشد و پشتوانه‌ای محکم، چون گذشت داشته باشد، تحمل مشکلات آسان و چشم ‌پوشی و اغماض از خطاها و اشتباهات، سهل خواهد بود، در این میان گذشت و مدارا از جانب مردها به دلیل اقتدار بیشتر، زیبنده‌تر خواهد بود، به همین جهت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد مدارا در خانواده بیشتر مردان را مورد خطاب قرار داده و سفارش به مدارا نموده و بر تحمل و صبر بر بد اخلاقی‌ها و حرف‌های ناراحت کننده همسر وعده ثواب و پاداش داده است.
از جمله آن حضرت فرمودند: «خَیرُکُمْ خَیرُکُمْ لاَهْلِهِ وَاَنَا خَیرُکُمْ لاَهْلِی؛ بهترین فرد شما کسی است که برای خانوده‌اش بهترین باشد، و من بهترین شما نسبت به خانواده خودم هستم.»
یعنی هر کس که رفتار بهتر با خانواده خود داشته باشد، بهترین افراد امت به حساب می‌آید و خود حضرت در این راه پیش‌ ‌قدم بود و بهترین برخورد و تعامل را با خانواده خود داشته است.

۲.۴ - مدارا از جمله حقوق زن و مرد

همچنین درباره حقوق زن و مرد بر یکدیگر می‌فرماید: «...فلکم علیهن حق و لهن علیکم حق، و من حقکم علیهن ان لا یوطئووا فرشکم و لایعصینکم فی معروف، فاذا فعلن الک فلهن رزقهن و کسوتهن بالمعروف ولاتضربوهن؛ شما مردان بر زنان حقی دارید و آنان نیز بر شما حقی دارند، از جمله حقوق شما بر آنان اینست که رابطه نامشروع با بیگانه برقرار نکنند و در موارد لزوم، از شما سرپیچی نکنند، پس آنگاه که این حقوق را ادا کردند، حق خرجی و لباس در حد متعارف و معمول را دارا هستند و نیز از جمله حقوق اینکه (اگر اشتباه کرد از اشتباه شان بگذرید) آنان را نزنید.»
در جایی دیگر حضرت، مردان و زنان را در مقابل بداخلاقی همسران توصیه به صبر نموده می‌فرماید: «من صبر علی سوء خلق امراته اعطاه الله من الاجر ما اعطی ایوب (علیه‌السّلام) علی بلائه.و من صبرت علی سوء خلق زوجها اعطاها الله مثل ثواب آسیة بنت مزاحم؛ مردی که در مقابل بد اخلاقی زنش صبر نماید خداوند اجر و پاداش حضرت ایوب (علیه‌السّلام) را به او عطا خواهد کرد، همچنین زنی که بد اخلاقی شوهر را تحمل نماید، خداوند ثواب و اجر آسیه را به او خواهد داد.»

۲.۵ - نعمت آرامش با مدارا

به خاطر مشکلات و نابسامانی‌هایی که ممکن است در زندگی پیش بیاید، باید صبر پیشه کرد، اگر کسی در مقابل ناملایمات و مشکلات و بد اخلاقی‌ها صبر و بردباری از خود نشان ندهد و بداخلاقی و بدی را با بدی جواب دهد، پیوند عاطفی و رابطه محبت‌آمیز زناشویی آسیب دیده و دامنه اختلافات وسعت یافته و بالتبع بر مشکلات افزوده خواهد شد، به همین جهت صبر و تحمل در مقابل بدی‌های همسر (چه فعلی باشد و چه زبانی)، مستحب است، باید توجه داشت که انس و آرامش خانوادگی نعمت است و با کوچکترین برخورد نامناسب و سخت‌گیری‌های بی‌جا و بی‌مورد نباید آرامش خانواده را به هم زد، بلکه بهترین کار مداراست.
آن حضرت درباره مردان می‌فرماید: «خیر الرجال من امتی الذین لا یتطاولون علی اهلهم ویحنون علیهم ولا یظلمونهم؛ می‌فرماید: بهترین مردان امت من کسانی هستند که بر خانواده‌شان ستم روا نمی‌دارند و نسبت به آنان مهربان بوده و در حق آنان ظلم‌ نمی‌کنند.»
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افراد با گذشت را بهترین افراد امت معرفی کرده است، منظور آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این است که کسانی که صفات مزبور را ندارند و به خانواده‌شان ظلم می‌کنند، بدترین افراد امت می‌باشند.
همچنین آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توهین به مقام زن را نشانه‌ پستی و دنائت دانسته، می‌فرماید: «ما اکرم النساء الا کریم و ما اهانهن الا لئیم؛ یعنی زنان را احترام نمی‌کند؛ مگر اشخاص کریم و دارای کرامت و توهین نمی‌کند به ساحت زنان، مگر افراد پست.»
درباره رفتار نیک به زنان‌ گفته است: «اوصانی جبریل (علیه‌السّلام) بالمراة حتی ظننت انه لا ینبغی طلاقها الا من فاحشة بینة؛ جبرئیل آن قدر در مورد زنان به من سفارش کرد که گمان کردم که طلاق آنان جز در مواردی که فضاحت آشکار از آنان دیده شود، جایز نیست.»

۳ - مدارا در خانواده در سیره عملی

---

در سیره عملی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز مصادیق فراوانی از مدارای آن حضرت در خانواده مشاهده می‌شود.
تاریخ سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مملو است از رفتار کریمانه و مدارای حضرت با اهل خانه مخصوصاً با همسرانش، به صورت طبیعی برخی از همسران آن حضرت نسبت به همدیگر حسادت می‌ورزیدند و سعی داشتند که توجه و محبت حضرت را نسبت به خود جلب نماید و در این راستا با اعمال خود سبب رنجش آن حضرت را فراهم می‌کردند که موارد زیادی در تاریخ وجود دارد؛ ولی آن حضرت با حسن خلق و سعه صدر با آنان مدارا می‌نمود و هیچ گاه در مقابل آنان گفتار یا رفتار خشونت‌آمیز نداشتند که به چند مورد اشاره می‌شود:

۳.۱ - مدارا در وقت غضب

در مواقعی که نسبت به رفتار همسرانش بسیار غضبناک می‌شد در برابر آنان مدارا نموده یک روز از آنان دوری می‌کرد از عمر بن خطاب روایت شده است: روزی بر همسرم غضب کردم؛ اما وقتی همسرم به من رو کرد، من از او انکار کردم، همسرم گفت: قسم به خدا وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دست همسران خود ناراحت می‌شد، فقط یک روز از آنها دوری می‌کرد، عمر می‌گوید: سراغ حفصه رفتم و جریان را از او جویا شدم او نیز این موارد را تایید کرد.

۳.۲ - ریختن غذای صفیه

رفق و مدارای آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اعضای خانواده را می‌توان در روایتی که از عایشه نقل شده به خوبی مشاهده کرد.
وی می‌گوید: روزی نوبت حضرت پیامبر به خانه من بود، صفیه از همان غذایی که من درست کرده بودم برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرستاده بود، وقتی ظرف غذا را در دست کنیز صفیه دیدم، لرزه بر تنم افتاد که حتی مرا لرز فرا گرفت، به آن ظرف زدم و‌ انداختم، عایشه می‌گوید: پیامبر به من نگاه کرد و آثار ناراحتی را در چهره‌اش مشاهده کردم، گفتم پناه می‌برم به رسول‌ خدا از اینکه مرا امروز نفرین نماید، می‌گوید: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: سزاوار آن هستی، عایشه می‌گوید: به پیامبر گفتم: کفاره این عمل چیست؟ فرمودند: مانند طعامش، طعام بده و مانند ظرفش ظرف تهیه کن.

۳.۳ - توطئه حفصه و عایشه

یکی دیگر از موارد مدارای آن حضرت، جریان توطئه حفصه و عایشه برای مانع شدن آن حضرت از رفتن به خانه یکی دیگر از همسرانش بود. زیرا حضرت در خانه یکی از همسرانش (زینب بنت جحش) مقداری عسل تناول فرموده بود و از آن عسل خیلی خوشش آمده بود، عایشه و حفصه وقتی از جریان مطلع شدند، با هم توطئه کرده بودند که هر وقت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نزد هر کدام از آنها آمد، به او بگویند که چه خورده‌ای؛ زیرا دهانت بوی بدی می‌دهد، تا حضرت دیگر از آن عسل تناول نکند بدین ترتیب حضرت را از رفتن به خانه زینب باز دارند. وقتی حضرت از توطئه آنان مطلع شد سخت ناراحت گردید؛ ولی با این وصف با آنان مدارا نمود.

۳.۴ - انتقال بار شتر عایشه

آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سفر حجة الوداع، همسرانش را نیز با خود به سفر برده بود، بار شتر صفیه سنگین بود و شترش هم تیزگام نبود، حضرت دستور داد که وسایل عایشه را که سبک است به شتر صفیه منتقل کنند و وسائل صفیه را که سنگین است به شتر عایشه منقل کنند، تا سرعت حرکت قافله بیشتر شود، عایشه می‌گوید: این اقدام مرا به خشم آورد و واداشت که فریاد بزنم آی بندگان خدا! این زن یهودی بر رسول‌ الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) غلبه کرده است، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: یا‌ ام‌عبدالله! چون بار شتر تو سبک بود بار صفیه را به شتر تو منتقل ساختیم و بار ترا به شتر او.
عایشه خطاب به حضرت می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی پیامبر‌ خدا هستی! حضرت تبسمی کرد و گفت: آیا در این مورد شک داری تو یا‌ ام‌المؤمنین یا‌ ام‌عبدالله! دو باره عایشه می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی رسول‌ خدا هستی آیا عدالت را رعایت کردی! عایشه می‌گوید: پدرم ابوبکر حرف‌های مرا شنید و با تعجب سراغ من آمد با سیلی محکم به صورتم زد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فریاد زد یا ابوبکر دست نگهدار! ابوبکر عرض کرد یا رسول ‌الله آیا نشنیدی چه گفت، حضرت در جواب فرمودند: غیر از من کسی به بالا و پائین قضایا آگاهی ندارد.

۳.۵ - اخلاق نیکو و سعه صدر

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در موارد فراوان در مقابل سخنان و رفتارهای همسرانش با اخلاق نیکو و سعه صدر برخورد می‌کرد، آن حضرت نه تنها با همسران خود، بلکه با خادمان منزل نیز مدارا می‌کرد. انس بن مالک که مدت ده سال خدمت‌کار حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، می‌گوید: مدت ده سال خدمت‌کار حضرت پیامبر بودم، در این مدت هرگز حتی یک «اف» هم به نگفت و در مورد کاری که کرده بودم نگفت چه کردی و چرا این کار را نکردی! و همچنین کاری که نکرده بودم نگفت چرا این کار را ترک کردی.

۳.۶ - تبعات اذیت همسر

آن حضرت در مورد اذیت همسر فرمود: «فای رجل لطم امراته لطمة امر الله عزوجل مالک خازن النیران فیلطمه علی حر وجهه سبعین لطمة فی نار جهنم؛ اگر کسی بدون جهت همسرش را اذیت کند، خداوند او را مجازات خواهد کرد و می‌فرماید: کسی که با همسرش بدرفتاری کند و او را کتک بزند، خداوند متعال به «مالک» مامور دوزخ امر می‌کند که در برابر هر سیلی که به زنش زده، هفتاد سیلی به گونه او بزند.»

۴ - پانویس

---